โรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัยเป็นโรงเรียนรัฐบาลแห่งแห่งแรกของจังหวัดลำปาง ตั้งขึ้นเมื่อประมาณ รศ.๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) ณ วัดพระแก้วดอนเต้า ต่อมาราว รศ. ๑๑๘ (พ.ศ.๒๔๔๒) ได้ย้ายไปอยู่ที่วัดสุชาดา แล้วย้ายไปอยู่ที่วัดแสงเมืองมา ในราว รศ. ๑๑๙ (พ.ศ. ๒๔๔๓)
โรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัยเป็นโรงเรียนรัฐบาลแห่งแห่งแรกของจังหวัดลำปาง ตั้งขึ้นเมื่อประมาณ รศ.๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) ณ วัดพระแก้วดอนเต้า ต่อมาราว รศ. ๑๑๘ (พ.ศ.๒๔๔๒) ได้ย้ายไปอยู่ที่วัดสุชาดา แล้วย้ายไปอยู่ที่วัดแสงเมืองมา ในราว รศ. ๑๑๙ (พ.ศ. ๒๔๔๓)
ภายหลังเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต เจ้าผู้ครองนครในสมัยนั้นได้ย้ายโรงเรียนจากวัดแสงเมืองมามาอยู่ที่หน้าคุ้มของท่าน นักเรียนเพิ่มมากขึ้นสถานที่เรียนไม่เพียงพอต่อจำนวนนักเรียน เจ้าบุญวาทย์ฯ จึงได้ซื้อที่ดินบริเวณห้างกิมเซ่งหลี (ปัจจุบันคือโรงแรมอรุณศักดิ์) ซึ่งตั้งอยู่ที่ตำบลน้ำล้อม อำเภอเมืองลำปาง แล้วย้ายโรงเรียนจากหน้าคุ้มมาตั้ง ณ ที่แห่งใหม่
ครั้นถึง รศ.๑๒๔ (พ.ศ.๒๔๔๘) สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอเจ้าฟ้ามหาวชิราวุธสยามมกุฎราชกุมาร ได้เสด็จต่างพระเนตรพระกรรณพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบรมชนกนาถประพาสหัวเมืองฝ่ายเหนือ ได้เสด็จมาทรงเปิดโรงเรียน เมื่อวันที่ ๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๔๔๘ พระราชทานนาม โรงเรียนว่า “บุญวาทย์วิทยาลัย” ตามราชทินนามของเจ้าหลวงบุญวาทย์ฯ เจ้าผู้ครองนครเพื่อเป็นเกียรติยศแก่ท่าน ปรากฏหลักฐานในพระราชนิพนธ์ “ลิลิตพายัพ ” ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงใช้พระนามแฝง “หนานแก้วเมืองบูรพ์” ว่า
วันที่ซาวหกนั้น เสด็จไป
ทรงเปิดโรงเรียนไทย ฤกษ์เช้า
บุญวาทย์วิทยาลัย ขนานชื่อ ประทานนอ
เป็นเกียรติยศแด่เจ้า ปกแคว้นลำปาง
โรงเรียนบุญวาทย์จึงถือเอาวันที่ ๒๖ พฤศจิกายนของทุกปี เป็นวันสถาปนาโรงเรียนสืบมา หลังจากโรงเรียนบุญวาทย์ได้ย้ายออกมาหน้าคุ้ม เจ้าบุญวาทย์ได้ตั้งโรงเรียนใหม่ขึ้นอีกโรงเรียนหนึ่ง ตรงที่หอพระบริเวณสวนดอกไม้ในคุ้มหลวง เพื่อให้บุตรหลานของเจ้าพ่อได้เรียนแล้วขยายรับเด็กที่อยู่บริเวณใกล้ๆด้วย โรงเรียนนี้ไม่มีชื่อ แต่คนนิยมเรียกว่าโรงเรียนเจ้าชื่น ต่อมาย้ายโรงเรียนมาอยู่ตรงหน้าคุ้ม และได้ชื่อว่า “โรงเรียนบุญทวงศ์อนุกูล” ตามชื่อเดิมของเจ้าหลวงบุญวาทย์ฯ แต่ชาวบ้านมักเรียกว่าโรงเรียนหน้าคุ้ม ภายหลังโรงเรียนแห่งนี้ได้ย้ายมาเรียนรวมกับโรงเรียนบุญวาทย์ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๒
ปี พ.ศ.๒๔๗๔ สถานที่เรียน (บริเวณห้างกิมเซ่งหลี) คับแคบเกินกว่าที่จะรองรับนักเรียนที่เพิ่มปริมาณมากขึ้น จึงย้ายโรงเรียนมาตั้งอยู่นอกกำแพงเมือง (คือสถานที่ตั้งของโรงเรียนบุญวาทย์ปัจจุบัน) ในเนื้อที่ ๔๐ ไร่ ๑งาน ๔๔๔ ตารางวา ต่อมาโรงเรียนบุญวาทย์ได้ขยายชั้นเรียนเพิ่มขึ้นและก่อสร้างอาคารเรียนเพิ่มเติมมาตามลำดับเพื่อให้สอดคล้องกับการขยายตัวของการศึกษาและจำนวนนักเรียนในโรงเรียน ในเนื้ที่ขยายออกไปเป็น ๔๔ ไร่ ๓ งาน ๕๔ ตาร
ปี พ.ศ. ๒๔๙๐ เปิดชั้นเตรียมอุดมศึกษาของจังหวัดลำปาง และสร้างอาคารวิทยาศาสตร์โดยใช้เงินงบประมาณและรายได้จากการจัดงานฤดูหนาวของจังหวัดลำปาง โดยมีผู้มีจิตศรัทธาบริจาคสมทบทุนด้วย และตั้งแต่วันที่โรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย ได้สถาปนามาจนกระทั่งเมื่อวันที่ ๒๖ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๒๔ โรงเรียนได้มีอายุครบ ๑๐๐ ปี เป็นร้อยปีแห่งความภาคภูมิใจที่ได้สั่งสมมายาวนาน ได้สร้างเยาวชนที่มีคุณภาพให้แก่ท้องถิ่นและประเทศชาติเกือบ ๑๐๐ รุ่น จึงนับได้ว่าเป็นร้อยปีแห่งความภาคภูมิใจและเกียรติคุณอย่างแท้จริง
