ในบริบททางประวัติศาสตร์ ศาลเจ้าพ่อกว้านถือเป็นสัญลักษณ์ที่สำคัญซึ่งสะท้อนถึงความเชื่อและความศรัทธาของนักเรียนและครูในโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย รวมถึงประชาชนในจังหวัดลำปางอย่างยาวนาน นอกเหนือจากสี “แดง – ขาว” ที่เป็นสัญลักษณ์ของโรงเรียนแล้ว ศาลเจ้าพ่อกว้านยังคงดำรงสถานะในฐานะสิ่งศักดิ์สิทธิ์คู่บ้านคู่เมือง การสำรวจประวัติศาสตร์ของศาลเจ้าแห่งนี้จึงไม่เพียงแต่เปิดเผยถึงความเชื่อมโยงระหว่างประเพณีทางศาสนา สถาบันการศึกษา และวิถีชีวิตของชาวลำปางเท่านั้น แต่ยังช่วยให้เราเข้าใจถึงความสำคัญของศาสนสถานนี้ในบริบททางวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์

ประวัติศาสตร์และการก่อสร้าง
ศาลเจ้าพ่อกว้านเดิมตั้งอยู่หลังบ้านพักผู้พิพากษาหัวหน้าศาล บนถนนบุญวาทย์ เป็นอาคารศาลทรงไทยขนาดใหญ่ มีความกว้างประมาณ 10 เมตร และยาวประมาณ 20 เมตร โครงสร้างของศาลมีความโดดเด่นเนื่องจากทำจากไม้สักซึ่งสลักลวดลายที่หน้าจั่วอย่างประณีต การก่อสร้างใช้เทคนิคแบบดั้งเดิมโดยไม่ใช้ตะปูเลย แต่ใช้ลิ่มสลักไม้แทน ซึ่งแสดงให้เห็นถึงความเก่าแก่และคุณค่าทางสถาปัตยกรรมของศาล
ในอดีต ศาลเจ้าพ่อกว้านเคยเป็นสถานที่สำหรับการตัดสินคดีของทางราชการ มีแท่นหรือบัลลังก์สำหรับจ่าบ้านหรือผู้พิพากษา และยังมีแท่นสำหรับเจ้านาย คู่กรณีที่จะให้การต่อศาลจำเป็นต้องสาบานต่อหน้าหอเล็กๆ ใกล้ๆ กับศาลว่าจะให้การตามความเป็นจริง หอเล็กๆ นี้เองคือที่สถิตของเจ้าพ่อกว้าน และศาลสถิตยุติธรรมจึงได้รับการเรียกชื่อว่าศาลเจ้าพ่อกว้านไปด้วย

ความศักดิ์สิทธิ์ของเจ้าพ่อกว้าน
แม้ว่าจะไม่มีข้อมูลแน่ชัดเกี่ยวกับต้นกำเนิดของเจ้าพ่อกว้าน แต่ความสำคัญของเจ้าพ่อนั้นเทียบเท่ากับเจ้าพ่อหลักเมือง จากการสังเกตพบว่าทุกครั้งที่มีการเซ่นสังเวยเจ้าพ่อหลักเมือง จะต้องแบ่งเครื่องเซ่นส่วนหนึ่งไปสังเวยเจ้าพ่อกว้านเสมอ นอกจากนี้ เมื่อเกิดสงครามหรือตำรวจต้องออกจับผู้ร้ายสำคัญ จำเป็นต้องบวงสรวงเจ้าพ่อกว้านเสียก่อน เครื่องเซ่นประกอบด้วยหมูดำปลอด 1 ตัว ไก่คู่ ตีนหมู (4 ตัว) วัวกีบผึ้ง และหางไหม 1 ตัว การบวงสรวงในอดีตตกเป็นหน้าที่ของลุงแสน ภวังค์ ผู้สูงอายุที่เป็นผู้รับผิดชอบงานนี้โดยเฉพาะ ความศักดิ์สิทธิ์ของเจ้าพ่อกว้านเป็นที่ยอมรับตั้งแต่เจ้าผู้ครองนครจนถึงราษฎรสามัญ ทุกปีในเดือน 9 เหนือ แรม 5 ค่ำ จะมีการบวงสรวงประจำปีโดยไม่มีการเชิญเข้าทรงหรือฟ้อนผีเหมือนในยุคปัจจุบัน

การเปลี่ยนแปลงและการอนุรักษ์
เมื่อมีการสร้างศาลยุติธรรมใหม่ (ศาลจังหวัดปัจจุบัน) การชำระคดีต่างๆ จึงย้ายไปทำการที่ศาลใหม่ ศาลเจ้าพ่อกว้านเดิมจึงถูกทิ้งไว้เฉยๆ ไม่ได้ใช้งานใดๆ ทั้งสิ้น เพื่อรักษาของเก่าไว้ ทางการจึงตัดสินใจรื้อศาลเจ้าพ่อกว้านจากสถานที่ตั้งเดิมและสร้างขึ้นใหม่ในบริเวณโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัยในปี พ.ศ. 2479 การสร้างใหม่ครั้งนี้สร้างเหมือนของเดิมทุกประการ โดยไม่มีการตัดทอนหรือเพิ่มเติมอะไร ในปีแรกที่ย้ายเข้ามา ศาลเจ้าพ่อกว้านยังไม่ได้ใช้เป็นห้องเรียน แต่ในปีต่อมา ศาลเจ้าพ่อกว้านได้ถูกใช้เป็นสโมสรลูกเสือ และสถานที่อบรมครูในระดับจังหวัด ต่อมาเมื่อจำนวนนักเรียนเพิ่มขึ้น ศาลเจ้าพ่อกว้านจึงถูกใช้เป็นห้องเรียนของชั้นมัธยมปีที่ 1 ดังนั้น นักเรียนเก่าบุญวาทย์ฯ ตั้งแต่ปี พ.ศ. 2480 เป็นต้นมา จึงได้ชื่อว่าเป็นลูกเจ้ากว้านด้วยกันทุกคน

ความเชื่อและผลกระทบต่อชีวิตประจำวัน
ความศักดิ์สิทธิ์ของเจ้าพ่อกว้านมีผลต่อชีวิตประจำวันของนักเรียนและครูในโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย ตามคำบอกเล่าของครูปานแก้ว พันธ์ปวน อดีตครูเก่าโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย นักเรียนใหม่ที่เข้ามาเรียนในศาลเจ้าพ่อกว้านจำเป็นต้องบอกกล่าวเจ้าพ่อเสียก่อน หากไม่บอกอาจเกิดอาการเจ็บป่วยหรือไม่สบายต่างๆ ต้องบนบานเจ้าพ่อจึงจะหาย นักเรียนซนๆ ที่ชอบปีนป่ายฝาห้องหรือไปนั่งบนแท่นต้องปวดท้องทุกคน แต่เมื่อขอขมาลาโทษเจ้าพ่อแล้วก็หายเป็นปกติ อีกทั้งยังมีเหตุการณ์หลายครั้งที่แสดงให้เห็นถึงความศักดิ์สิทธิ์ เช่น การบวงสรวงก่อนงานฤดูหนาวของสมาคมนักเรียนเก่าบุญวาทย์ ที่ทำให้ฝนหยุดตกและงานดำเนินไปได้อย่างราบรื่น

การรื้อถอนและการอนุรักษ์
ในปี พ.ศ. 2497 โรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัยได้รับงบประมาณสำหรับการก่อสร้างอาคารเรียนใหม่จากกระทรวงศึกษาธิการ โดยอาคารนี้ถูกออกแบบโดยหม่อมหลวงปิ่น มาลากุล ตามแผนผังที่กำหนด อาคารใหม่นั้นตั้งอยู่บนตำแหน่งเดิมของศาลเจ้าพ่อกว้าน ดังนั้นศาลเจ้าพ่อกว้านเดิมจึงจำเป็นต้องถูกรื้อถอนออกไป แม้ว่าบางส่วนของชิ้นไม้ที่ประกอบเป็นศาลจะถูกนำไปเก็บรักษาไว้ที่พิพิธภัณฑ์วัดเมืองศาสน์และวัดพระแก้วดอนเต้า แต่ศาลที่ถูกรื้อไปนั้นไม่ได้ถูกสร้างขึ้นใหม่ให้มีขนาดใหญ่เท่าเดิม แต่กลับลดขนาดลงแทน อย่างไรก็ตาม เป็นที่น่ายินดีที่ยังมีผู้ที่เห็นความสำคัญของการอนุรักษ์ศิลปะวัตถุและของโบราณ จึงนำชิ้นส่วนบางส่วนของศาลไปเก็บรักษาไว้อย่างเหมาะสม เพื่อรักษาคุณค่าทางประวัติศาสตร์และความทรงจำของชาวบุญวาทย์วิทยาลัย

ปัจจุบันและบทบาทต่อโรงเรียน
ปัจจุบันศาลเจ้าพ่อกว้านมีสองแห่ง โดยแห่งแรกตั้งอยู่ในบริเวณตลาดรอบเวียงตรงข้ามโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย และมีการทรงเจ้าพร้อมกับฟ้อนผี ส่วนอีกแห่งหนึ่งจากเดิมคือศาลเล็กๆ ที่สร้างขึ้นใหม่หลังจากการรื้อถอนศาลใหญ่เดิม ซึ่งเคยตั้งอยู่หลังตึกวิทยาศาสตร์ของโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย (อาคารกีรติคุณในปัจจุบัน) ภายหลังจากนั้น ศาลได้ถูกย้ายและสร้างขึ้นใหม่เป็นขนาดใหญ่กว่าเดิม ณ บริเวณประตูหน้าโรงเรียน ทุกครั้งที่มีการแข่งขัน ไม่ว่าจะเป็นด้านทักษะหรือวิชาการ นักเรียนและนักกีฬาที่ต้องแบกรับภาระชื่อเสียงของโรงเรียนในฐานะตัวแทน จะต้องไปบอกกล่าวและขอกำลังใจจากเจ้าพ่อกว้าน แม้ว่าอำนาจของสิ่งศักดิ์สิทธิ์อาจไม่สามารถพิสูจน์ได้ แต่ตราบใดที่มีการแข่งขัน เจ้าพ่อกว้านยังคงเป็น “ขวัญ” ของชาวบุญวาทย์เสมอมา

โดยรวมแล้ว ศาลเจ้าพ่อกว้านเป็นส่วนสำคัญที่สะท้อนถึงประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของโรงเรียนบุญวาทย์วิทยาลัย ไม่ว่าจะเป็นความเชื่อทางศาสนา ความงดงามของสถาปัตยกรรม หรือบทบาทในการเสริมสร้างความเข้มแข็งทางจิตใจให้แก่นักเรียนและครู แม้ว่าจะมีการเปลี่ยนแปลงหลายครั้งในอดีต แต่ศาลเจ้าพ่อกว้านยังคงเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ที่ชาวบุญวาทย์และประชาชนในจังหวัดลำปางยังคงเคารพและนับถือมาจนถึงปัจจุบัน